در ستایش اقدام وزیر؛ بررسی ابعاد روانی تنبیه در مدارس

این اقدام، پیام مهمی به مدیران و معلمان مدارس کشور دارد که هرگونه برخورد مشابه با دانش­‌آموزان، در کمترین زمان ممکن با واکنش مناسب مجموعه آموزش‌وپرورش و رسیدگی بالاترین مقام‌های این دستگاه مواجه خواهد شد؛ اقدامی که اگرچه مثبت و بسیار دلگرم­‌کننده بوده اما به نظر می­‌رسد ابعاد این ماجرا نیازمند واکاوی دقیق و بررسی همه جنبه­‌های دیگر است.

بازدارندگی رسانه­‌های نوین
در راستای حرکت وزیر، «سجاد موسوی» مدیر آموزش‌وپرورش آستارا البته موضعی متفاوت داشت؛ او در همان روزی که وزیر عازم استان شده بود، ضمن عذرخواهی از مردم، قول بازرسی پیوسته و نظارت بیشتر داد؛ اما در ادامه گفت که «از فعالان فضای مجازی انتظار داریم جهت حفظ حرمت خانواده‌ها از بازنشر فیلم تنبیه دانش­‌آموز در شبکه‌های اجتماعی خودداری کنند.»

مدیر محترم که خوشبختانه قول مساعد برخورد با معلم تنبیه­‌گر را داده، در ظاهر از این نکته غفلت کرده است که آنچه حرمت فضای مدارس و ساحت علم و ادب را خدشه­‌دار می­‌کند، رفتارهای خارج از شئون معدود معلمانی است که ضمن متاثرکردن احساسات جامعه، ضربه‌های بسیار عمیقی بر روان و ذهنیت کودکان و نوجوانان وارد می­‌کنند و در صورت عدم انتشار این فیلم، چه­ بسا اقدامات خلاف قانون این معلم ادامه می­‌یافت و دانش­‌آموزی که زیر ضربات مشت‌ولگد وی تنبیه می­‌شد، حتی ممکن بود ضربه‌ها و آسیب­‌های جدی­‌تر و درازمدتی را تحمل کند؛ اگر البته تا کنون متحمل نشده باشد.

واقعیت اینکه اگرچه رسانه­‌های نوین و مجازی آثار و پیامدهای گاه منفی دیگری دارند اما هیچ­کس نمی­‌تواند منکر نقش اطلاع­‌رسانی و بازدارندگی آنها به­‌ویژه در موضوع‌های مربوط به تخلف‌ها و اقدام‌های خلاف قانون و اخلاق باشد. به­ نظر می‌رسد مدیران آموزش‌وپرورش به­ جای تمرکز بر نقش افشاگرانه این فیلم و بازنشر به­ موقع آن، لازم است موضوع تنبیه بدنی و کلامی را در سطوحی عمیق­‌تر بررسی کرده و همه تلاش خود را برای جلوگیری از ابعاد اینگونه رفتارها به­‌کار گیرند.

در دو دهه اخیر به­ دنبال اطلاع‌رسانی و فرهنگ­‌سازی گسترده، میزان و شدت تنبیه بدنی در مدارس کشور به نسبت گذشته بسیار کاهش یافته و اگرچه به صفر نرسیده، اما به عنوان جزئی از فرهنگ غالب، از محیط­‌های آموزشی کشور تا اندازه‌ای رخت بربسته است.گستره تنبیه بدنی و کلامی در مدارس
خوشبختانه در دو دهه اخیر به­ دنبال اطلاع­‌رسانی و فرهنگ­‌سازی گسترده، میزان و شدت تنبیه بدنی در مدارس کشور به نسبت گذشته بسیار کاهش یافته و اگرچه به صفر نرسیده، اما به عنوان جزئی از فرهنگ غالب، از محیط­‌های آموزشی کشور تا اندازه‌ای رخت بربسته است. با این حال هنوز هم تنبیه­‌هایی در قالب خشونت کلامی (داد زدن، تحقیر و تمسخر کلامی و …) وجود دارد و به نظر می­‌رسد اگرچه کمتر از پیش اما دامنه آن گسترده است. این موضوع از نوع رفتار برخی معلمان در کلاس­‌های آنلاین بیشتر مشهود بود؛ محیطی که از قضا تحت نظارت اولیا بود و مشخص نیست در کلاس­‌های حضوری که دانش­‌آموز در پناه خانواده نیست، اوضاع چگونه است!

با این حال باید هشدار داد که در شهرستان­‌های دورافتاده و به­ ویژه در مدارس روستایی که امکان نظارت یا حساسیت اولیا کمتر است، رفتار آسیب­‌رسان تنبیه بدنی همچنان جریان دارد؛ اگرچه به نسبت سال‌های گذشته، کمتر شده. بنابراین با هر ابزاری از جمله رسانه، بازرسی، برخورد اداری و … باید تا محو کامل آن از صحنه آموزش این سرزمین تلاش کرد.

پیامدهای ویرانگر تنبیه فیزیکی، کلامی، رفتاری
اکنون کمتر کسی است که از پیامدهای مخرب تنبیه­‌های بدنی و کلامی و حتی رفتاری بی­‌خبر باشد. تنبیه بدنی حتی در شدت­‌های پایین، طیف گسترده­ای از آسیب به روان و جسم دانش­‌آموز را شامل می­‌شود و در مواردی، حتی به بروز «اختلال استرس پس از حادثه» (ptsd) منجر می­‌شود و تا پایان عمر با فرد تنبیه­‌شده همراه خواهد بود. افسردگی، اضطراب، ترس­‌های مرضی، ضربه به اعتماد به­ نفس و عزت نفس، بیزاری از درس و مطالعه، اجتماع­‌گریزی، ایجاد عقده­‌های روانی و تهاجمی نسبت به جامعه و دیگران، انزواطلبی، گرایش به رفتارهای خطرناکی چون اعتیاد و حتی خودکشی و … تنها بخشی از پیامدهای ویرانگر تنبیه بدنی و کلامی است.

درک علت شدت و میزان بالای آسیب تنبیه به دانش­‌آموزان دشوار نیست؛ تنها کافی است دقت کنیم که دانش­‌آموزان به­ ویژه در سنین پایین­‌تر، به دلیل جثه ضعیف­، قدرت دفاع از خود و ستاندن حق، بیان اعتراض، ابراز خشم سالم و یا توضیح اقناعی را ندارد.

تنبیه کلامی اگرچه از آسیب جسمی به­ دور است، اما ضربات سنگینی به شخصیت و شاکله هویتی-روانی دانش­‌آموز برجا می­‌گذارد که به­ هیچ وجه قابل چشم­‌پوشی نیست.او در بی­‌پناهی مطلق و مقابل چشم دیگران مضروب می­‌شود و با ضعف در پردازش شناختی و تجزیه و تحلیل ناقص و تعمیم رفتار تنبیه­‌گر، ماجرا را به کل دنیای ذهنی و واقعی گسترش می­‌دهد. به این ترتیب قضاوت و شناخت فکری-هیجانی او از دیگران دچار نقص می­‌شود که در بستری هیجانی، استمرار می‌یابد و آرامش و امنیت روان­ او را که مهم­ترین منبع شکل­‌گیری شخصیت است، ناامن و تخریب می­‌کند. حال اگر این رفتار در منزل هم ادامه داشته باشد تروماهای کودک بیشتر شده و به­ مرور زمان شکل «اختلال روان» به خود می­‌گیرد.

باید توجه داشت که تنبیه کلامی اگرچه از آسیب جسمی به­ دور است، اما ضربات سنگینی به شخصیت و شاکله هویتی-روانی دانش­‌آموز برجا می­‌گذارد که به­ هیچ وجه قابل چشم­‌پوشی نیست؛ درد شنیدن هرگونه توهین، تحقیر، اهانت، سرزنش شدید و تکرار نسبت­‌های نامناسبی که معلم یا والد به کودک و نوجوان می­‌دهد، چندان کمتر از تنبیه بدنی نیست. همین­گونه است تنبیه رفتاری که یک نمونه آن صدا زدن دانش­‌آموز در صف یا کلاس و دادن نسبت­‌هایی چون بی­‌انضباط، بی­‌ادب، بی­‌شعور و … حتی با لحن آرام است.

آیا مجازات­‌های اداری متخلف کافی است؟
سالیان زیادی است که با انتشار فیلم­‌های موبایلی از تنبیه بدنی در مدارس، موضوع به برخورد اداری و هیات­‌های رسیدگی به تخلفات کارمندان، محدود مانده است. این رویه اگرچه در صورت برخورد جدی و متناسب، نقش بازدارندگی مهمی دارد اما در شرایطی که هزاران مدرسه کشور از نظارت و بازرسی­‌های کارآمد و یا دوربین­‌های موبایلی (به طور مثال در مدارس دخترانه) به دور هستند، هرگز قابلیت برخورد با همه موارد را نخواهد داشت.

از آن مهم­تر، از اساس برخوردهای اداری به تنهایی کافی نیست و نیازمند بستری مناسب­ برای پیشگیری هستیم. اگر به دور از احساس‌ها و از دریچه روان‌شناسی به رفتار آموزگار تنبیه­‌گر توجه کنیم، او خودش قربانی مشکلات روانی و رفتاری است؛ از بدتنظیمی یا ناتنظیمی هیجانی تا افسردگی، اضطراب، عدم کنترل تکانه/ احساس، پرخاشگری، بدآموزی، خشم‌های ابراز نشده قبلی و … . بنابراین چنین فردی شاید نخستین کاندیدای درمان و پیگیری روان‌پزشکی و روانشناسی باشد زیرا از مشکلات متعدد شخصیتی – خانوادگی رنج می­‌برد.

در حوزه پیشگیری و درمان (ترمیم)، مهم­ترین مسئولیت جلوگیری از رفتارهای خشونت­‌بار و تنبیهی مدارس، برعهده مشاوران مدرسه است.نقش مشاوران مدارس و هسته­‌های مشاوره اداره‌ها
در کنار تدبیرهای برخی جوامع که برای استخدام کارمندان محیط­‌های حساسی مانند مدرسه، از فیلتر آزمون‌های روان‌شناسی استفاده می­‌کنند، در حوزه پیشگیری و درمان (ترمیم)، مهم­ترین مسئولیت جلوگیری از رفتارهای خشونت­‌بار و تنبیهی مدارس، برعهده مشاوران مدرسه است. اکنون که همه اداره‌های آموزش‌وپرورش واحدی به نام «هسته مشاوره» دارند، لازم است ضمن آموزش­‌های پیشگیرانه، به درمان و مشاوره با معلم خاطی و دانش­‌آموز آسیب­‌دیده بپردازند.

در گام بعدی، لازم است با ارائه آموزش­‌های تخصصی، اولیا و معلمان را از احتمال چنین برخوردهایی بازدارند و حتی اگر لازم باشد، مشکلات شخصی و خانوادگی آنها را در محیطی امن و سالم بررسی کنند. همین‌طور دانش­‌آموزانی که در فقر فرهنگی خانواده، نه جرات ابراز و اطلاع خشونت را دارند نه راهکار مناسبی برای کنترل و تنظیم رفتارهای خود، باید تحت حمایت عاطفی، درمانی و مشاوره‌ای مدارس قرار گیرند. تنها در این صورت است که می­‌توان امید داشت در آینده­‌ای نه‌ چندان دور، تنبیه در مدارس به حداقل ممکن برسد.